De Joods-Oostenrijkse schrijver Joseph Roth (1894-1939) is, meer nog dan een writers' writer, een writers' journalist, een reporter die door schrijvers op handen wordt gedragen. Dat betekent dat bij elke nieuwe selectie die vertaalster Els Snick uit zijn schier onuitputtelijk journalistiek werk maakt, er wel weer een grote naam zich tot een inleiding laat verleiden. Geert Mak, Bart Van Loo en Tommy Wieringa verklaarden al hun liefde. In Spoken in Moskou is het de beurt aan Tom Lanoye, die zich out als een late fan van de auteur van Radetzkymars. Lanoye geeft met een vergelijking precies de kwaliteit en de aantrekkingskracht van Roths krantenteksten aan. 'In de schilderkunst leert men de meesterlijke vakman beter kennen door zijn verwaarloosde schetsboek dan door zijn bekendste doeken. Uit de probeersels en de miniaturen rijst de werkmethode van het genie veel duidelijker op. Zijn speelsheid, zijn twijfels, zijn tics, zijn angsten: ze liggen open en bloot, nog niet verborgen onder het etiket “onaantastbaar meesterwerk”.'

Els Snick heeft deze keer een thema gekozen dat al verscheidene keren in het Duits gebundeld is, en ook al ooit eens grotendeels in het Nederlands vertaald is. Joseph Roth verbleef in 1926 geruime tijd in de pas opgerichte Sovjet-Unie en schreef er bijna twintig reportages over het leven van alledag voor de Frankfurter Zeitung, de krant waarvoor hij van 1923 tot 1932 correspondent was. De 'schetsen' werden van september 1926 tot januari 1927 gepubliceerd en vormen de hoofdmoot van deze bundel.

Roths Russische verslagen zijn natuurlijk historisch uitermate boeiend - de communistische revolutie was pas negen jaar achter de rug toen hij het land bereisde en de Russische samenleving was nog in volle verandering. Aanvankelijk lijkt Roth enige sympathie voor het nieuwe regime op te brengen, maar voor de propaganda valt hij niet. Hij schippert, wil graag het positieve zien, maar bemerkt ook de kwalen. Gaandeweg groeit het inzicht dat de hoop niet altijd gegrond is, dat een dictatuur in de maak is. Dat lees je het sterkst in de kleine verhalen, want Roth doet niet aan grote, droge politieke analyses. Dit zijn tenslotte 'reisverhalen'.

Kaviaar en vliegen

Los van die historische context is Roth ook hier weer kwistig met zijn verteltalent. Dat levert pareltjes op. Al in de eerste zin slaat hij toe. 'Lang voordat een bezoek aan het nieuwe Rusland ook maar denkbaar was, kwam het oude naar ons toe.' Heerlijk hoe hij verder in die tekst het cliché van de Russische emigrant in Parijs uitkleedt - 'berenmutsen van zuiver kattenvel', bijvoorbeeld, en Russische vorsten die taxichauffeurs worden, en daardoor hoogst dankbare personages voor de literatuur.

Roth bedient zijn krantenlezers met literaire kwaliteit. In zijn beschrijving van de kantoren van de grensovergang tussen Polen en de USSR in Njegoreloje wekt hij de koffers van de reizigers tot leven: ze pakken zichzelf uit. Zijn evocatie van de vliegenplaag in kaviaarstad Astrachan geeft je letterlijk de kriebels. De parade aan het Kremlin ter gelegenheid van de verjaardag van de revolutie ontrolt zich als een film.

Met elke bundel weer valt op hoe gevat de schrijver is, hoe hij een scherp, maar vaak melancholisch meedogend observator is, een buitenstaander die met inzicht het leven van gewone mensen beschrijft. Op zijn manier laat hij alle belangrijke aspecten van de communistische maatschappij aan bod komen, ook het leger, de landbouw, het onderwijs, de positie van de vrouw. Soms karikaturaal, soms tongue in cheek, soms understated.

Deze bundel was sterk genoeg geweest met enkel die reportagereeks van 1926-'27, maar Snick selecteerde verwante artikelen, brieven en dagboeknotities als aardige toegiften. Het mooiste extraatje staat in de uitleiding door Ilse Josepha Lazaroms: de beschrijving die collega-correspondent Walter Benjamin geeft van de nachtelijke 'audiëntie' bij Roth in een Russisch hotel. Grandioos.

Dit boekje past in wat intussen een onmisbare verzameling geworden is. Snick liet Roth al onder meer aan het woord in bundels over hotels, Frankrijk en joden - telkens ook nog origineel geïllustreerd. In dit deel is Gerda Dendooven aan de beurt met forse Masereelachtige taferelen. Benieuwd of Roths verzameld werk volgend jaar nóg een aantrekkelijke thematische verzameling oplevert.

Vertaald door Els Snick, Bas Lubberhuizen, 208 blz., 19,99 € (e-boek 11,99 €).

Masquer le texte

Reisreportages, aangevuld met enige brieven en dagboekaantekeningen, over een bezoek aan de Sovjet-Unie in 1926. Het totaal vormt een soort tussenbalans over de situatie in dat land bijna tien jaar na de revolutie. De observaties zijn zonder vooringenomenheid met oog voor de verworvenheden en de nadelen van de nieuwe politiek. Naast het leven van de gewone burger krijgt de toestand waarin de joden in de Sovjet-Unie leven veel aandacht. Interessant als sfeervol authentiek document, maar vooral lezenswaardig door de literaire stijl met veel schitterende metaforen. Een voor de liefhebber van Roth (1894-1939) waardevolle aanvulling op de heruitgave van het werk van deze herontdekte joods-Oostenrijkse auteur.

V an de Oostenrijkse schrijver Joseph Roth, een van de grootste romanciers uit het interbellum, is minder bekend dat hij een jaar als journalist heeft gewerkt in Rusland. Journalistieke verslaggeving is per definitie tijdgebonden, maar als de journalist een groot literator is, krijgt zijn verslaggeving een waarde die de actualiteit overstijgt. Dat is het geval met de uitvoerige reportages die Joseph Roth in 1926 schreef voor de Frankfurter Zeitung. Deze nu in het Nederlands vertaalde reportages van negentig jaar geleden blijken nog zeer lezenswaardig. Als sfeertekeningen zijn ze interessant voor historici. Het is de periode die in Rusland bekend staat als Nieuwe Economische Politiek, nog door Lenin ingevoerd, waarbij privébedrijfjes konden bestaan en de landbouw nog niet was gecollectiviseerd. Stalin zou enkele jaren later een bruut einde maken aan deze economische vrijheid.

Behalve de sfeertekening is het toch vooral de stilistische originaliteit van Roth die deze reportages tot een leesgenot maakt. Hij heeft een fenomenaal observatievermogen en scherp psychologisch inzicht. Hij geeft geen politieke analyses maar schildert situaties in onverbloemde details met pakkende metaforen en geeft zo een kritisch beeld van het Russische plattelands- en stadsleven. Dat de stilistische bijzonderheden van het origineel in het Nederlands goed overkomen, is een knappe prestatie van de vertaalster, de Vlaamse Roth-specialiste Els Snick.

De stijlkenmerken die het boek zo leesbaar maken zijn de subtiele ironie en de accumulerende opsommingen van verschijnselen. Zo beschrijft Roth het drukke stadsleven van Moskou in een dusdanig ritmische opsomming van activiteiten, bewegingen, arbeiders, neringdoenden, vrouwen, soldaten, zwervers, ambtenaren, klederdrachten, voertuigen, marktkramen en gebouwen, dat je er als lezer bijna van buiten adem raakt. Moskou is inmiddels totaal veranderd, maar de momentopname blijft indrukwekkend.

Roths gevoelens bij het drukke en vaak mistroostige proletarische schouwspel zijn dubbelzinnig. Hij heeft bewondering voor de mensen die 'met meer enthousiasme dan materiaal' een nieuwe wereld proberen op te bouwen, maar wordt tegelijk 'bevangen door heimwee naar de geur van beschaving en zoete pijn om onze decadentie'. Hier belicht Roth een aspect van het communisme dat vaak onderbelicht is: de kritiek op 'burgerlijkheid' heeft de romantiek en erotiek uit de man-vrouwverhouding gehaald. De vrouw werd een economisch wezen, ondanks de volledige seksuele vrijheid die zij kreeg.

Roth was links georiënteerd en werd later, in de jaren dertig, meer conservatief. Maar in zijn Ruslandverslagen ideologiseert hij niet: hij ironiseert de oude adel en reduceert de verworvenheden van de revolutie voor burgers tot praktische zaken als elektriciteit, krant, radio, inkt, schrijfmachine en alfabetisering, gewone dingen dus.

De titel van het boek slaat op het hoofdstuk waar de irrationele angst van de revolutionairen voor de culturele 'spoken' van de oude beschaving wordt beschreven: "Homeros is op school volledig afgeschaft... Sophocles, Ovidius en Tacitus worden blijkbaar gezien als vertegenwoordigers van de 'bourgeoismentaliteit'." Roth gruwt van de communistische 'scheiding van staat en humanisme'.

Subliem is Roths beschrijving van een militaire parade op het Rode Plein in 1926. Hij schildert deze niet alleen gedetailleerd met spottende ondertoon, maar beschrijft ook de eigen aard van dit typische Sovjetfenomeen zo treffend dat het een-op-een toepasbaar is op de parades onder Poetin. Ook zijn psychologische analyse van de opinievorming door de partijpropaganda is een vlijmscherp demasqué van het systeem en, net als de parade, nog toepasbaar op de huidige staatsmedia.

Daarentegen warrig is het hoofdstuk over Joden in Rusland, dat trouwens ook geen reportage is, maar door de uitgever uit een ander boek van Roth is toegevoegd.

Uit de reportages blijkt dat Roth in principe sympathiek staat tegenover de revolutie, maar veel kritiek heeft op het naïeve mensbeeld van de bolsjewieken. Op het einde zegt Roth dat ook Marx 'weinig van de mens heeft begrepen'. Roth polemiseert niet vanuit zijn eigen levensbeschouwing, die laat hij slechts doorschemeren in omschrijvingen van zichzelf als 'renaissance humanist' en 'een rationalist die gelooft'. Hij observeert en oordeelt vanuit nuchtere mensenkennis. Dat, gecombineerd met een dynamische schrijfstijl, maakt zijn journalistiek tot literatuur.

Vert. Els Snick Bas Lubberhuizen; 205 blz. € 19,99.

oordeel

Nuchtere mensenkennis en dynamische schrijfstijl maken journalistiek tot literatuur.

Masquer le texte