De geschiedenis van de Letse kustplaats Zunte is onlosmakelijk verbonden met die van de familie Vejagals. De levenswandel van de broers Augusts en Noass midden negentiende eeuw ligt namelijk aan de basis van een sterk verdeelde gemeenschap. Terwijl Noass zijn geluk op zee beproeft met fabelachtige reizen, bouwt de nuchtere Augusts aan wal een boerenbedrijf uit. Ideologieën worden verruild, landkaarten herschreven en de afstammelingen van de broers raken verspreid over drie continenten. Toch leiden de meeste wegen terug naar Zunte, waar volgens de familie­legende de oude Noass zijn fortuin zou hebben verstopt in een bed met een gouden poot.

Zigmunds Skujins (1926-2022) is een van de meest gevierde auteurs uit de Letse literatuur. Interessant is dat die eer hem zowel te beurt viel tijdens als na de Sovjetperiode. Vanaf de late jaren 80 zette Skujins zich immers steeds explicieter in voor de Letse onafhankelijkheid, terwijl hij in zijn eerdere werk de communistische censuur wist te omzeilen door op subtiele wijze te pleiten voor het behoud van de Letse cultuur en identiteit. Het bed met de gouden poot geldt als de perfecte illustratie van die tweespalt: net als de familie Vejagals hinkt dit boek voortdurend - bewust - op twee gedachten: het is een komische familiegeschiedenis die ogenschijnlijk het socialisme eert én een verdoken aanklacht tegen de onderdrukking van het Letse volk.

Skujins publiceerde zijn magnum opus in 1984, nét voordat Gorbatsjovs glasnost-beleid de boekencensuur in de Sovjet-Unie zou afbouwen. Veel van de plot, en de Letse geschiedenis waaraan ze voortdurend refereert, speelt zich dan ook af tussen de regels. De familiehistorie wordt grotendeels chronologisch verteld, maar schakelt geregeld terug naar eerdere gebeurtenissen of handelt de meest politiek gevoelige episodes op een drafje af.

Dat klinkt alsof de auteur nogal chaotisch en regimegetrouw te werk gaat, maar de grote kracht van dit boek is net dat die schijnbare willekeur de moeizame zoektocht ondersteunt van zowel de personages als de schrijver naar 'de waarheid'. Of zoals Viesturs, de kleinzoon van Augusts, aan zijn tienerdochter vertelt: “Overwinning en waarheid zijn niet hetzelfde. Een overwinning komt door superioriteit. De waarheid is niet zo gemakkelijk te definiëren, die openbaart zich na verloop van tijd.”

Uitgedoofde levens

In Het bed met de gouden poot blijft die openbaring uit. Zowel Augusts' kleindochter Skaidrite als een naamloze verteller proberen tevergeefs de vaak tegenstrijdige verhalen af te leiden “uit de ontwarde draden van het lot en de reflecties van uitgedoofde levens”. Over de generaties heen lijken de geschiedenis en bepaalde karaktereigenschappen zich steeds opnieuw te herhalen - de roman is dan ook meermaals vergeleken met Honderd jaar eenzaamheid (1967) van Gabriel García Márquez.

Toch is Zunte niet zomaar een Lets doorslagje van García Márquez' al even fictieve Macondo. Het overkoepelend idee van een in een meubelstuk verborgen schat lijkt ontleend aan De twaalf stoelen (1928) van Ilja Ilf en Jevgeni Petrov. Net als die klassieker weet Het bed met de gouden poot subtiel het Sovjetsysteem door te lichten met een toegankelijke satire die tegelijk bol staat van inventief taalgebruik. Brenda Lelie tekent voor een uitstekende vertaling en voegt een overzichtelijke hoeveelheid voetnoten toe. Dankbaar voor lezers die weinig vertrouwd zijn met de Letse geschiedenis en zo de subtielere passages kunnen volgen.

Vroeg in het boek maant de naamloze verteller zijn lezers aan niet hooghartig te doen over de keuzes van de personages. “Wij kunnen ons immers, net als onze voorouders, maar tot op zekere hoogte een voorstelling maken van de verdere loop van de wereld, aangezien het menselijke denkvermogen zo sterk afhangt van de eigen ervaring en bestaande aannames.” Het bed met de gouden poot is tegelijk een ideale introductie tot de Letse cultuur en een tijdloze vertelling die uitnodigt om verder na te denken over hoe de geschiedenis zich misschien niet zozeer herhaalt, als wel steeds gekleurd wordt door ons eigen referentiekader. Honderd jaar leerzaamheid, netjes gebald in 500 pagina's uitstekende literatuur.

ZIGMUNDS SKUJINSHet bed met de gouden pootVertaald door Brenda Lelie. Prometheus, 528 blz., € 27,99 (e-boek € 15,99)

Het is eigenlijk amper Letland te noemen, dat plaatsje Zunte. Het ligt in Vidzeme, het hart van de regio Lijfland, dat wanneer Zigmunds Skujiņš' roman Het bed met de gouden poot begint, onderdeel is van tsaristisch Rusland. Na de Russische Revolutie en de Eerste Wereldoorlog ontstaat de onafhankelijke staat Letland; ineens ligt de grens met de net zo nieuwe staat Estland direct naast het dorp.

Om met Skujiņš' verteller te spreken: 'De aanwezigheid van de op wonderbaarlijke wijze opgedoken staatsgrens introduceerde in het dagelijks leven van Zunte een spanning en ceremonialiteit die er eerder niet waren.'

In dit grensplaatsje woont de familie Vējagals. In Het bed met de gouden poot, dat verscheen in 1984 en geldt als een Letse klassieker, volgt Skujiņš (1926-2022) vijf generaties van deze familie, van het midden van de 19de eeuw tot ongeveer 1980. Het is een roman over de manier waarop een familie omgaat met de voortdenderende geschiedenis, waarmee het boek doet denken aan Buddenbrooks van Thomas Mann of, dichter bij Skujiņš' huis, de historische romans van de Estische Jaan Kross of de Finse Kjell Westö. Skujiņš valt op door de speelsheid en het gemak waarmee hij zijn verhaal vertelt.

En wat een verhaal is dit. Zo moet de familie Vējagals onder meer de mislukte revolutie van 1905 doorstaan, de succesvolle revolutie van 1917, de Duitse inval in de Tweede Wereldoorlog en de Sovjetovername van het land na 1945. De landbouw bloeit, de landbouw raakt in verval; het gaat goed met de handel, elders gaat het beter; de ene na de andere hype komt naar het dorp.

De broers Noass en Augusts vormen het kloppende hart. Beide broers zijn succesvolle ondernemers. Terwijl Augusts de boerderij van zijn vader overneemt, breidt Noass door overzeese handel het familiefortuin uit. Daarbij heeft vooral Noass oog voor het nieuwe: hij brengt elektriciteit naar het kleine dorp. Hij laat niet alleen zijn eigen huis oplichten in de nacht, ook trekt hij een draaimolen op, die echter al snel in vlammen opgaat.

De commotie die dit veroorzaakt gaat grotendeels aan Augusts voorbij. Hij is - hoe symbolisch - vooral bezig geweest met de herbouw van het familiehuis, dat door verslagen revolutionairen in 1905 was afgebrand.

Noass had niet aan dit project willen bijdragen, hij stak zijn geld liever in snellere schepen en elektrische apparaten. Het tekent de verschillende manieren waarop ze in het leven staan: waar de een het oude wil behouden, verzet de ander telkens zijn zinnen.

Meerdere personages vechten in oorlogen, waar ze hun vrienden en kameraden zien sterven of zelf het loodje leggen. Noass' tweede zoon, Eduards, wordt een invloedrijk socialistisch revolutionair, die in de jaren na 1905 naar New York en zelfs naar Zuid-Amerika verhuist. Noass' kleinzoon Indriķis vecht tijdens de Tweede Wereldoorlog kortstondig aan de kant van de Duitsers, waardoor hij op een dag bijna zijn geadopteerde achternicht Marta in het maanlicht overhoopschiet.

In haar informatieve nawoord plaatst vertaler Brenda Lelie Het bed met de gouden poot in de context van het aflopende Sovjetregime. Omdat Skujiņš de roman wilde publiceren was hij gedwongen uiting te geven aan een historische visie waarmee de censuur kon leven. Zo zien we de revolutie van 1905 vooral door de ogen van Eduards, waardoor de nadruk valt op de ideeën achter de opstand en minder op het onsuccesvolle karakter ervan - noch op de gewelddadige repressie die erop volgde.

Net zo wordt de oprichting van een kolchoz, een gecollectiviseerde Sovjetboerderij, in Zunte door Augusts' zoon Paulis bezien, die zich hier sterk voor maakt. Door de omvang van de familie kan Skujiņš makkelijk wisselen tussen personages, waardoor deze historische propaganda nooit geforceerd voelt: er zullen ook echt mensen zijn geweest die de komst van kolchozen toejuichten.

En Eduards, de moedige revolutionair? Wanneer zijn achterneef Imants meer over hem wil weten om een standbeeld van hem te maken, reist hij Eduards achterna, tot aan Zuid-Amerika. Nergens vindt hij bruikbare informatie. Hij verzamelt slechts indrukken en onscherpe foto's.

In Eduards' lot ligt misschien de centrale boodschap van deze roman besloten. Want wat is een mens in het aangezicht van de geschiedenis? Wat blijft er van ons achter na onze dood?

De door Noass en Augusts opgerichte bedrijven houden op te bestaan; de door hen bewoonde huizen raken door oorlog en extreem weer in verval. Wat overblijft, zijn de familie en de verhalen die de familie zichzelf vertelt.

Tegelijk cultiveert Skujiņš een Lets bewustzijn. De verteller positioneert zich expliciet in het heden. Wanneer de revolutie van 1905 mislukt blijkt te zijn, maakt de verteller gewag van alle Letse schrijvers en intellectuelen in ballingschap: 'Vandaag de dag weet elke scholier dat Rainis zich toen in Zwitserland bevond, Skalbe in Noorwegen', enzovoort.

Zodra je gewend bent aan het hoge verteltempo ontvouwt zich een diep menselijk verhaal over een familie die zich telkens in nieuwe avonturen stort - omdat het moet, omdat het kan.

De Vējagals zijn 'zelfverzekerd en ondernemend, heethoofdig en vastberaden, en zonder twijfel ook een beetje roekeloos', een karakterisering die nog het best wordt samengevat in de even aanstekelijke als onbegrijpelijke uitroep van Noass wanneer hij kansen ruikt: 'Yokohama, Alabama!' Altijd de ogen op de horizon gericht houden.

Met het weidse panorama van Het bed met de gouden poot toont Zigmunds Skujiņš zich een Groot Europees schrijver. Dit is pas de tweede direct uit het Lets in het Nederlands vertaalde roman, na het ook door Lelie vertaalde Moedermelk van Nora Ikstena. Wat zou er nog meer in die literaire schatkamer aan de Baltische Zee liggen? Yokohama...

FICTIE

Zigmunds Skujiņš

Het bed met de gouden poot

Uit het Lets vertaald door Brenda Lelie.

Prometheus; 528 pagina's; € 27,99.

Een epische roman over vijf generaties van de familie Vējagals en hun lotgevallen, die parallel lopen aan de belangrijkste gebeurtenissen in de Letse geschiedenis van de afgelopen 150 jaar. In het midden van de negentiende eeuw verlaat Noass Vējagals de boerderij van zijn ouders in Letland om de wereld over te zeilen, terwijl zijn broer Augusts op de boerderij blijft. Noass verwerft roem en rijkdom en bouwt een groot stadshuis in Zunte. Zijn dochter Leontīne, een rebelse jonge vrouw, raakt gefascineerd door geruchten over verborgen rijkdommen van haar vader. De zoektocht naar het goud leidt haar en de familie door liefde, oorlogen en revoluties naar verschillende delen van de wereld. Met rijke details en humor geschreven. Met illustratie van de stamboom van de familie. Voor de meer literaire lezer. Zigmunds Skujiņš (1926 - 2022) was een Letse schrijver. Hij schreef een klein aantal boeken. Zijn werk wordt in meer dan vijftien landen uitgegeven.